Hagen

Soorten hagen

Bij een "haag" of "heg" denken mensen al snel aan de standaard coniferenhaag van Cupressocyparis leylandii of aan de strakke buxushaagjes van formele tuinen. Maar er zijn zo veel meer soorten hagen mogelijk met totaal andere silhouetten, bladvormen, kleuren, dichtheid, enzovoort.

Om te beginnen hoeft een haag niet uit één soort te bestaan. De hagen bijvoorbeeld die we kennen uit onze "heggenlandschappen" zoals in Zeeland of in Limburg langs de Maas, bestaan van oudsher uit een verzameling aan soorten, zoals meidoorn, sleedoorn, wegedoorn, hazelaar, liguster, veldesdoorn (Spaanse aak), kornoelje, hondsroos, akkerroos, egelantier, braam, diverse soorten wilg, vlier, zoete kers, wilde appel, hulst, haagbeuk, gladde iep, kardinaalsmuts, mispel, kroosje, kerspruim en deze opsomming is verre van compleet. Sommige van die soorten verdragen jaarlijkse snoei, andere gedijen veel beter wanneer zij enkele jaren kunnen doorgroeien en als de haag slechts af en toe laag bij de grond weer wordt afgezaagd ("teruggezet"). Los uitgegroeide of verwaarloosde heggen kunnen zich gemakkelijk ontwikkelen tot houtwallen of houtsingels die enorm veel ruimte innemen.

Van oudsher fungeerden houtwallen en (al dan niet gevlochten) heggen vooral om vee binnen te houden, als voorloper van het prikkeldraad en om eigendomsgrenzen vast te leggen. Ze dienden ook als bron voor hakhout voor gereedschap, om hekken mee te maken of als brandhout, ze leverden bessen en vruchten en ze dienden als windkering ter beschutting van vee. Dergelijke gemengde hagen - hagen die uit verschillende soorten bestaan - kunnen ook uitstekend in grotere en zelfs in kleine tuinen worden toegepast. Om te voorkomen dat de haag uiteindelijk te breed wordt, is het dan wel zaak om uitsluitend soorten te gebruiken die op zijn minst een jaarlijkse snoeibeurt verdragen. Bij kleinere tuinen is het belangrijk om soorten te gebruiken die goed smal te houden zijn. Sommige van de bekendere soorten die vaak in eensoortige hagen worden toegepast, zoals rode en groene beuk, haagbeuk, veldesdoorn, liguster, linde lenen zich ook voor gebruik in een gemengde haag maar als zij niet regelmatig gesnoeid worden, kunnen ze de neiging hebben om hun zwakkere buren te verdringen.

Ten opzichte van de eensoortige hagen die je meestal ziet, heeft de gemengde haag een aantal voordelen. In de eerste plaats is deze minder gevoelig voor ziekten en plagen. Als er eens een soort zou uitvallen als gevolg van een aantasting door kevers of een rupsen of door een bacteriële, virus- of schimmelinfectie, dan vullen de andere soorten heesters die plek wel op. In de tweede plaats heeft een gemengde haag, door de grotere variatie en spreiding van bloemen en bessen, ecologisch veel meer te bieden dan een eensoortige haag en tenslotte is zo'n gemengde haag vaak veel aantrekkelijker om naar te kijken: kleurrijker, losser en minder formeel.

Welke haagplanten je voor een specifieke locatie het beste kunt nemen, vergt een afweging tussen alle wensen van de tuineigenaar en de mogelijkheden en eisen van de diverse plantsoorten, zoals:

• de belangrijkste functie van de haag (zichtbelemmerend / winddempend / vee- of huisdierkerend / inbraakwerend / vogellokkend)
• de gewenste en beschikbare hoogte en breedte
• de mate van transparantie
• mate van variatie
• bladkleur
• formeel of informeel
• onderhoud, snoeimethode, -frequentie en -periode
• bloemdragend?
• besdragend?
• wintergroen?
• vochtbehoefte en vochttolerantie
• strooizouttolerantie
• (zee)windbestendigheid
• vorstgevoeligheid
• zuurgraad (pH) van de bodem
• voedselrijkheid van de bodem
• lichtomstandigheden (zon of schaduw)

Hoe specifieker de wensen, hoe minder keus er is. Neem bijvoorbeeld de planten die eventueel geschikt zijn voor een min of meer wintergroene haag of houtwal. Vele daarvan zijn nogal wind- en/of vorstgevoelig of vereisen goede drainage en/of zure grond of ze groeien erg breed uit. Het is ook mogelijk om wintergroene klimplanten in een haag op te nemen en door de andere heesters heen te weven maar ook bij de klimplanten zijn de wintergroene soorten zoals Trachelospermum, Passiflora, Euonymus, Clematis armandii, Lonicera henryi weer behoorlijk gevoelig voor kou en schrale wind.

Als de haag niet wintergroen hoeft te zijn, dan zijn er veel meer mogelijkheden. Let er bij de selectie van een soort wel op dat er een geschikt moment in het jaar te vinden moet zijn waarop de haag gesnoeid kan worden. Heesters die bloeien op het oude hout, d.w.z. op scheuten die het jaar daarvoor zijn aangemaakt, kun je alleen maar snoeien onmiddellijk na de bloei maar voordat de nieuwe uitlopers ontstaan. Anders ben je immers de bloei van het volgende jaar aan het wegsnoeien. Is het de bedoeling dat de haag bessen oplevert, voor eigen consumptie of voor vogels, dan moet je die haag natuurlijk niet snoeien voordat eerst de bloemen en vervolgens de bessen zich hebben kunnen ontwikkelen.

Haag versus schutting

Ondanks alle beperkingen valt er toch voor bijna iedere situatie een geschikte haag te verzinnen - gemengd of eensoortig - en dat is zeker de moeite waard, vooral als je de haag vergelijkt met de erfafscheiding die je helaas in de meeste tuinen ziet: de schuttingen van hout, beton, staal (panelen, gaas, dubbelstaafmat) of kunststof. Ecologisch gezien zijn hagen uitermate waardevol. Ze slaan CO₂ op en bieden voedsel, bescherming en onderdak aan kleine zoogdieren, insecten en vogels. Onnodig te zeggen dat schuttingen daarentegen juist uitermate belastend zijn voor het milieu. De hoeveelheden hout die voor al die overbodige schuttingen in onze nieuwbouwwijken uit de tropen worden aangevoerd, zijn echt enorm.

Nog altijd merk ik dat er tegen hagen veel vooroordelen bestaan. De tegenwerpingen die ik het vaakst hoor, zijn:

"Een haag onderhouden vergt veel onderhoud."
Nee, als je de haag niet zo hoog laat worden dat je er met de (stok)heggeschaar niet meer bij kunt, dan is een of twee keer per jaar snoeien met een (accu)heggeschaar een fluitje van een cent. Wat overigens wel uitmaakt is of de haag goed toegankelijk is. Helaas worden tuinen soms zo (slecht) ontworpen dat het heel lastig is om alle delen van de haag te bereiken.

"Een haag is niet dicht genoeg."
Nee, dat hangt helemaal af van de situatie en van de keuze van de haagplanten. Als het werkelijk nodig en wenselijk is om een haag dichte haag aan te leggen, dan is dat in de meeste gevallen mogelijk. maar eerst moet je je afvragen hoe dicht de haag precies moet zijn en waarom. Is het de bedoeling om kleine kinderen binnen te houden? Om een hond binnen of buiten te sluiten? Om inbraak te weren? Is het noodzakelijk dat de haag niet alleen in de zomer de inkijk blokkeert maar ook in de winter? Moet de haag zo dicht zijn als een muur of mag deze fungeren als een soort vitrage? Bijna altijd is er een goede oplossing te vinden. Een haag van groenblijvende zuurbes, hulst of desnoods vuurdoorn is (zonder zwaar gereedschap) volstrekt ondoordringbaar. Maar meestal is een iets transparantere oplossing al dicht genoeg. Besef ook dat je met een dichte afscheiding niet alleen de buitenwereld buitensluit maar jezelf ook opsluit. Een dichte erfafscheiding maakt een kleine tuin voor het oog nog extra klein. Veel beter is het om, als dat maar enigszins kan, gebruik te maken van de visuele ruimte om je heen die je, geheel gratis, kunt lenen.

"Het duurt te lang voordat de haag hoog is."
Nee, de meest algemeen toegepaste haagplanten zijn in vrijwel elke maat verkrijgbaar. Zwaardere, vollere planten zijn duurder dan kleine maar je hebt er ook minder van nodig. In sommige gevallen kun je overwegen om tussen de haagplanten nog een tijdelijke afscheiding te maken van draad of gaas, zodat kleine kinderen of huisdieren de grens niet kunnen passeren zolang de haag nog te klein is.

"Een haag is kwetsbaar."
Nee, weliswaar vormen planten levende have en ze kunnen natuurlijk in principe ten prooi vallen aan extreem weer, ziekte, plaagdieren, enzovoort. Maar kies je de juiste soort(en) voor de juiste plaats, dan gaat een haag gewoonlijk juist aanmerkelijk langer mee dan een schutting. Bovendien, een haag wordt met de jaren alleen maar mooier, een schutting oogt meestal eerst te nieuw en daarna al snel aftands.

"Een haag is duur."
Nee, een haag is gewoonlijk niet duurder dan een schutting en gaat langer mee.

"Ik houd niet van coniferen."
Een haag hoeft helemaal geen coniferen te bevatten.

"Een haag oogt zo strak en formeel."
Dat kan, maar dat hoeft helemaal niet. De vorm, kleur en sfeer van een haag hangen helemaal af van de soortkeuze en de snoeiwijze. Sterker nog, als je een aantal geschikte heesters vrij dicht bij elkaar op of langs een erfgrens plant en die heesters af en toe losjes elk in hun eigen vorm snoeit, dan ontstaat een dichte, groene haag die er uitziet als een heesterborder.

"Ik plaats gewoon een schutting en dan plant ik daar wel iets voor."
Natuurlijk kun je voor of tegen een schutting van alles planten maar dat is lastiger dan het op het eerste gezicht lijkt. De meeste klimplanten, zoals clematis, kamperfoelie, klimrozen, Toscaanse jasmijn, blauwe regen, Akebia, Passiflora, hechten zich niet aan een schutting. Als je wilt dat zij de schutting bedekken, dan moet je tegen die schutting weer draden spannen of roosters bevestigen waar die klimmers zich aan vast kunnen houden en omheen kunnen ranken. Zulke staketsels vergen weer extra materiaal, werk en kosten. Bovendien worden de meeste klimplanten veel te groot voor een kleine tuin en als ze al bloeien dan dragen ze vaak hun bloemen niet op ooghoogte maar boven, op de rand van de schutting of daarachter bij de buren. Die rankende klimplanten zijn lastig te leiden en feitelijk moeilijker te snoeien dan een haag. De klimplanten die zich wel aan een schutting hechten, zoals wingerd, klimhortensia en klimop, zorgen voor nog grotere problemen. Zij hoeven niet te worden geleid en opgebonden maar ze klampen zich vast aan de schutting waardoor die permanent vochtig is, niet meer bereikbaar is voor onderhoud, snel gaat rotten en op een gegeven moment bezwijkt onder het gewicht van de beplanting. En stort de weggerotte schutting in, dan ben je meteen je klimplanten kwijt. Bovendien is het onderhouden van klimop die tegen een schutting groeit, bepaald geen pretje. En als je zo'n klimop niet regelmatig snoeit, dan ontstaan er, langs de bovenrand van de schutting, meters dikke, uitpuilende massa's van takkenbossen en bladeren die veel licht wegnemen en vol zitten met stof.
Nu kun je natuurlijk in plaats van klimplanten tegen zo'n schutting ook heesters aanplanten. Die kunnen tenminste op eigen benen staan. Maar de meeste struiken worden behoorlijk breed en nemen uiteindelijk veel ruimte in beslag. Bovendien neemt de schutting veel licht weg, wat de groeiomstandigheden voor de heesters vaak weer niet ten goede komt. En als je denkt dat je die heesters vervolgens door middel van snoei compact kunt houden, dan ben je in feite een (gemengde) haag aan het maken, maar dan met planten die daarvoor minder geschikt zijn en die aan de achterzijde te weinig licht krijgen. En dat tegen de extra kosten van de schutting en met evenveel snoeiwerk. In plaats van zo'n schutting met aan weerszijden heesters kun je beter alleen een enkele of eventueel een dubbele rij heesters op de erfgrens plaatsen - en dat is een haag. En als je dan toch zou kiezen voor een mengvorm tussen groen en grijs, neem dan eerder een afscheiding van gaas, desnoods bovenop een heel laag muurtje of schuttinkje. Dan heb je in ieder geval een structuur waar planten doorheen kunnen groeien en waar rankende (wintergroene) klimplanten zich aan kunnen vasthouden.

"Mijn buren willen geen haag."
Dat is wel degelijk een punt van aandacht. Als je een afscheiding op de erfgrens wilt plaatsen dan kun je dat alleen doen met instemming van de buren. Maar dat geldt voor een schutting net zozeer als voor een haag. Toegegeven, overleggen met buren is doodeng, maar meestal ontdek je dat zij dezelfde vooroordelen hebben als die jij vroeger had en die kun je weerleggen, eventueel met de hulp van een goede tuinontwerper. Blijven de buren bang voor het onderhoud, spreek dan af om dat voor hen te doen. Waarom zou ieder ook zijn eigen (accu)heggeschaar kopen voor een klein klusje dat je slechts een of twee keer per jaar uitvoert? Soms helpt het om aan te bieden om de aanplant van de haag volledig voor eigen rekening te nemen. Daarmee ben je vaak nog voordeliger uit dan met de gedeelde kosten voor een lelijke en milieu-onvriendelijke schutting en de beplanting die nodig is om die schutting vervolgens weer aan het oog te onttrekken.

"Een haag is neemt te veel ruimte in."
Wat is veel? Zo'n 50, 60 centimeter is voor veel soorten al genoeg. Er zijn enkele plantensoorten die als haag nog smaller en toch dicht te houden zijn, maar de keuze daarin is heel beperkt. Een enkele keer - dat moet ik toegeven - is de ruimte zo schaars, bijvoorbeeld tussen een smalle tuin en een looppad of steeg, dat er voor een haag gewoon te weinig ruimte is. Maar ook dan zijn er vaak, met een andere indeling, betere alternatieven te verzinnen dan die vermaledijde schutting van hout.

Hagen binnen de tuin

Hagen hebben niet alleen hun nut als erfafscheiding maar ook in de tuin kunnen ze helpen om de ruimte te structureren, om rust te brengen en om contrast te bieden voor los uitgroeiende struiken en planten. Bij grotere tuinen worden hagen vaak gebruikt om de ruimte in kleinere eenheden op te delen en zo verschillende "tuinkamers" te creëren

Naast de traditionele, rechte, lijnvormige hagen zijn er talloze andere haagvormen mogelijk: gebogen vormen, wolkachtige structuren, sommige tuinontwerpers hebben er hun handelsmerk van gemaakt. Figuratieve voorstellingen - hagen in de vorm van een rij olifanten, reusachtige pauwen op een rechte haag - geometrische vormen, hagen met uitgespaarde vensters, je vindt het allemaal. Maar simpele blokvormen kunnen ook enorm effectief zijn.

Het snoeien van hagen

Tot slot nog enkele tips voor het snoeien van hagen:

• Zorg dat je weet welke soorten planten er in de haag staan en welke snoei die verlangen. Sommige soorten zijn gevoelig voor vorst of ziekten en plagen als ze laat in het najaar worden gesnoeid, andere kunnen beter niet al te vroeg in het voorjaar worden gesnoeid of kunnen het beste gesnoeid worden net na de bloei.
• Wil je dat de haag compact blijft, snoei dan liever wat vaker. Bij de meeste soorten is het belangrijk om de haag ook in de hoogte flink te snoeien, zeker direct na aanplant. Dat lijkt misschien zonde van de lengte maar het maakt dat de plant van onderuit meer scheuten maakt en door snoei na aanplant - alles in het juiste seizoen natuurlijk - slaan de planten beter aan.
• Probeer de haag aan de bovenzijde smaller te houden dan aan de onderkant. Bomen en heesters hebben van nature de neiging om op een relatief smalle stam een brede kroon te ontwikkelen. Bovenin groeit de planten het hardst, ook in de breedte. Als je met de contouren van de haag meesnoeit, dan zal die haag met de jaren bovenin steeds breder worden. En is de haag aan de bovenkant te breed dan valt er te weinig licht op de onderkant van de haag waardoor die weer steeds kaler zal worden. Bovendien kan een brede haag gemakkelijker scheuren of openbreken, zeker onder het gewicht van een laag sneeuw. Houd bovenaan dus niet de vorm aan die de haag gekegen heeft maar volg de lijn die de haag moet krijgen.
• Gebruik schoon en scherp snoeigereedschap. Dan loop je het minste risico op verwondingen en ziekten bij de plant.